Nga Dr. Genti Kruja* – Liria e besimit është e drejtë universale, e cila duhet të mbrohet dhe promovohet nga e gjithë shoqëria dhe faktorët e ndryshëm që kanë ndikim të drejtpërdrejt.

Shqiptarët prej shekujsh jetojnë në një harmoni dhe bashkëjetesë ndërfetare, e cila përbën tashmë edhe etnotiparin kryesor të kombit tonë. Me themelimin e shtetit shqiptar më 1912, krahas shumë vlerave që i kushtuan rëndësi burrat e shtetit, ku ndër ta ishin dhe klerikë të shquar myslimanë dhe të krishterë, një prej këtyre vlerave ishte edhe liria e besimit, si një nga të drejtat themelore të njeriut në çdo shoqëri demokratike. Ajo ishte pjesë e shoqërisë shqiptare, deri në instalimin e regjimit komunist në vitin 1944.

Me ardhjen në fuqi të komunizmit ky proces mori një kthesë, ashtu siç e kishin paralajmëruar edhe shumë klerikë myslimanë e të krishterë, të cilët ishin në dijeni të luftës së bolshevizmit dhe komunizmit ndaj fesë. Shteti komunist nuk ishte një shtet thjesht laik, por një shtet, që synonte ç’fetarizimin tërësor të shoqërisë dhe shndërrimin e saj në një shoqëri ateiste. Në fazën e parë dhuna e ushtruar ndaj klerit nga regjimi komunist e kufizoi autoritetin e tij në bashkësi dhe shkallë-shkallë e bëri të pamundur ekzistencën e tij. Më vonë, në vitin 1967, fushata për mbylljen e kishave dhe xhamive, e bëri Shqipërinë të vetmin vend në botë pa të drejtat dhe liritë e ushtrimit të besimeve fetare.

Historia e përbashkët e persekutimit në periudhën totalitare

Predikues të të gjitha besimeve fetare vuajtën fate të përbashkëta: u ndaluan të predikonin në publik, u internuan, ose u burgosën për veprimtari kundër regjimit totalitar, dhjetëra klerikë u ekzekutuan, u vranë, apo vdiqën nëpër burgje. Pasuritë e të gjitha bashkësive fetare u konfiskuan e një pjesë u shkatërruan. Ky proces ka krijuar sensin e një të kaluare të përbashkët, çka mundësoi qëndrime të njëjta ose të ngjashme politike dhe ideologjike në përpjekjet për rigjallërimin e jetës fetare në Shqipëri pas ndryshimeve politike në vend, që filluan më 1990.

Pas ndërhyrjeve të dhunshme të shtetit në organizimin e jetës së komuniteteve fetare, sekuestrimit të pronave, kontrollit mbi buxhetin, ndalimi i literaturës, kufizimi i rreptë dhe kontrolli e mbyllja e shkollave fetare, politika komuniste forcoi një propagandë të ashpër nëpërmjet shtypit, radios, formave të edukimit, kinemasë, pjesëve të leximeve shkollore dhe edukimit me përbuzjen ndaj fesë, si dhe tashmë filloi dhe persekutimi, burgosja, internimi dhe ekzekutimi i prijësve fetarë, gjë e cila kulmoi me ndalimin e fesë me ligj në vitin 1967, ku u mbyllën të gjitha komunitetet fetare, u shkatërruan qindra kisha, xhami dhe teqe, si dhe u hap “Muzeu Ateist”, i vetmi në botë.

Ndërkaq nuk duhet të neglizhojmë faktin se ndonëse në propagandën komuniste, veçanërisht pas mbylljes së kishave e xhamive, fetë trajtoheshin të gjitha si të huaja, në popull vazhdonin të qarkullonin besimet fetare.

Për gati 45 vjet regjimi komunist vuri në zbatim me konsekuencë një sistem të sofistikuar e kompleks të indoktrinimit ateist. Diktatura e ateizmit të institucionalizuar mburrej se ishte ‘i vetmi vend ateist në botë!’ Lufta frontale kundër fesë, asgjësimi i figurave të shquara fetare, persekutimi i vazhdueshëm, ndalimi i riteve fetare, mbyllja e institucioneve fetare, etj., synonte krijimin e një ‘feje’ të re: ‘marksizëm-leninizmin’, adhurimin e idhujve të rinj (që nga Marksi deri tek Enver Hoxha) në vend të (respektit ndaj) Jezusit e Muhamedit (a.s.), zëvendësimin e fjalës “Zot” me nocionin abstrakt “Nëna Parti”.

Por me gjithë goditjet e rënda që mori feja, ajo nuk u zhduk e nuk u çrrënjos nga presioni që iu bë. Ateizmi i deklaruar mbeti artificial, iluzor, sipërfaqësor dhe vetëm i regjistruar te dosjet shtetërore.

Shteti dhe liria e besimit

Sot shteti demokratik bazohet tek arsyeja se liria e personit është themeli i jetës së çdo bashkësie dhe se ruajtja e kësaj lirie duhet të jetë objektivi primar i sistemit demokratik. Laiciteti i shtetit shpreh faktin se në një regjim demokratik ekzistojnë së bashku të gjithë ato komponentë, që nuk cenojnë parimin themelor, lirinë e përbashkët. Bashkëjetesa e besimeve fetare tregon se asnjë prej tyre nuk mbizotëron, por secila përpiqet të marrë pjesë në sintezën e jetës qytetare. Laiciteti i shtetit sot pretendon se është një parim i pluralizmit demokratik, i cili synon të afirmojë se në kufijtë e jetës civile nuk ka asnjë besim, apo ideologji politike, që mund t’i imponohet të tjerëve, si model nëpërmjet forcës, qoftë kjo verbale, fizike, psikologjike ose edhe me presion ekonomik.

Roli i besimit fetar në kuadrin e sistemit demokratik është mjaft pozitiv, sidomos atëherë kur ky raport ushqehet me dialog dhe me bashkëpunim të sinqertë. Duke qenë se liria e besimit pasqyrohet në jetën private dhe publike, shteti, i cili garanton këtë liri me ligj, nuk mund të jetë indiferent ndaj keqpërdorimit të saj.

Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë, duke njohur barazinë e besimeve pohon se tek ne nuk ka asnjë fe zyrtare dhe se shteti është asnjanës dhe garant i lirive fetare. Gjithashtu shteti përjashton çdo diskriminim për arsye bindjesh fetare dhe shprehet:

“Secili është i lirë të zgjedhë ose të ndryshojë fenë ose bindjet, si dhe t’i shfaqë ato individualisht ose kolektivisht, në publik ose në jetën private, nëpërmjet kultit, arsimimit, praktikave ose kryerjes së riteve.”

Shteti është neutral ndaj besimeve, por jo indiferent, mbasi ai ka për detyrë të mbrojë pluralizmin fetar. Juristët e kanë përkufizuar qëndrimin e drejtë të shtetit si një ‘neutralitet aktiv, i cili siguron barazinë kundër çdo tendence për supremaci të ndonjë elementi të shoqërisë.

Sot edhe pse 30 vjet liri besimi, shteti shqiptar nuk i ka kthyer më shumë se 90 % të pronave të komuniteteve fetare, nuk i kompensuar në shumicën e atyre që nuk kthehen dot më fizikisht, edhe pse sot komunitetet fetare luajnë një rol të rëndësishëm në zbutjen e problemeve sociale të shoqërisë shqiptare, duke shërbyer jo vetëm në aspektin shpirtëror, por sidomos në atë edukativ dhe arsimor, me anë të dhjetëra shkollave dhe institucioneve arsimore, duke edukuar mijëra të rinj në këto 30 vite, si qytetarë të denjë të këtij vendi, por edhe si qytetarë të botës, duke u shpërndarë një pjesë prej tyre në vende të ndryshme të botës për arsye studimi, apo punësimi.

Bashkëpunimi i bashkësive fetare dhe ndihmesa e tyre në harmoninë fetare janë të rëndësishme, por kjo nuk do të thotë se harmonia fetare duhet t’u garantohet qytetarëve nga bashkësitë fetare. Është shteti laik garanti kryesor i lirisë së besimit dhe i bashkëjetesës paqësore në një shtet demokratik. Dhe kjo nuk duhet harruar. Shteti na bën të vetëdijshëm, se ne jo vetëm duhet të jemi tolerantë, por edhe se jemi të detyruar të jemi të tillë. Edhe vetë shteti shqiptar u ndërtua në dy themele bazë, pra në mbizotërimin e ndjenjës kombëtare dhe bashkëjetesën e shqiptarëve të besimeve të ndryshme fetare. Nuk ka argument më të thjeshtë për t’u kuptuar për diplomacinë botërore, sesa të kuptojnë realitetin pothuaj unik në botë, të bashkëjetesës së jashtëzakonshme fetare të kombit shqiptar. Harmonia ndërfetare tek shqiptarët është një vlerë me përmasa dhe rëndësi përtej Shqipërisë.

Liria e besimit në vitet 1990

Në vitin 1990 populli i shumëvuajtur shqiptar ishte i etur për liri besimi dhe ndërgjegjeje. Mijëra besimtarë myslimanë dhe të krishterë të frymëzuar nga dashuria për Zotin dhe malli për t’u lutur e falur të lirë mësynë ato pak objekte kulti të mbetura në këmbë, duke i rënë kambanave, duke realizuar meshën e parë dhe duke falur xhumanë e parë në nëntor 1990. Ky ishte triumfi i besimit ndaj mohimit, ishte triumfi i lirisë ndaj prangave dhe zinxhirëve të një regjimi diktatorial.

Tashmë shqiptarët vranë frikën dhe i paraprinë lëvizjeve demokratike duke çliruar lirinë e besimit nga robëria.

Pamjet madhështore të shërbesave të para fetare pas disa dekadash janë dëshmi e një historie të jashtëzakonshme, e cila këtë vit ka dhe jubileun e saj, 30 vjetorin e lirisë së besimit.

Shkodra, qyteti i vlerave të shumta dhe më i persekutuari i regjimit komunist, do t’i printe këtij veprimi të guximshëm për kohën dhe do të sfidonte diktaturën, duke rihapur pas 23 vjetësh objektet e kultit dhe duke zhvilluar dhe ritualet përkatëse, në një kohë që shumë njerëz akoma kishin frikë nga hija e zymtë e busteve të diktatorit.

Përveç rëndësisë së kësaj ngjarjeje, ajo që përbën një vlerë unikale, shembull të bashkëjetesës fetare në qytetin e lashtë, është fakti se në rihapjen e këtyre objekteve, përkatësisht me 11 dhe 16 nëntor 1990, morën pjesë besimtarë të të gjithë feve, që punuan së bashku për të rivënë në funksionim objektet fetare të mbetura nga shkatërrimi ateist i 23 viteve.

Ashtu si në meshën e parë të mbajtur në varrezat e Rrmajit, më 11 nëntor 1990, dhe në ceremoninë fetare të organizuar në Xhaminë e Plumbit më 16 nëntor, merrnin pjesë besimtarë të të gjitha besimeve. Ato ishin shenjat e para se Shqipëria po hapej dhe se komunizmi po rrënohej, ndërsa fjalia e parë e Hafiz Sabriut gjatë ligjëratës para xhamisë i hipur në një tribunë të improvizuar ishte: “Të dashur vllazën myslimanë, katolikë e ortodoksë, e mbi të gjitha vllazën shqiptarë”.

Për organizmin e meshës së 11 nëntorit në dosjen 1241, dt. 12.11.1990 shkruhej ndër të tjera:

“Në këtë ceremoni kishte pjesëmarrje të madhe njerëzish nga fshati, qyteti, që shifra e tyre mund të jetë 3-6 mijë vetë të moshave parashkollore, të rinj, e deri te moshat e thyera… Gjithashtu në këtë pjesëmarrje kishte edhe shumë persona të fesë myslimane.”

E njëjta gjë ndodhi edhe në përgatitjen e ceremonisë së 16 nëntorit për faljen e xhumasë së parë, ku djem të rinj katolikë ndihmuan bashkëqytetarët e tyre myslimanë në një solidaritet të jashtëzakonshëm.

Në  librin e kujtimeve të  Dom Simon Jubanit, njëri nga të  intervistuarit, Kolë Çekini, kujton e thotë lidhur me meshën:

“Një grup i madh myslimanësh asht vendosë mburojë tek dera e vorreve. Njeni më tregon se, na do të qëndrojmë këtu mbasi po kje se ndodhë gja, na do të përdorim armët që kemi në trup… Ju, rrini të qetë ashtu si jeni me fëmijë e familjet tueja!..Sot jemi ne këtu!”

Ja si e përshkruan vetë Dom Simoni organizimin që bëhej në ato ditë:

“Edhe ma interesant se puna e jeme ishte kantjeri i ndërtimit i të rijve, ku ishin angazhue katolikë, musliman, ortodoks, karpentjerë, bojaxhi, elektreçista, që gjatë asaj jave të paharrueme nuk shkonin as në shtëpiat e veta, po hanin, pinin dhe flenin në kantier për të përshpejtue restaurimin e Kapeles së djegun gjatë epokës komuniste, edhe pse gjoja e ruejtun me ligj.” (Mesha e Parë, fq. 49)

Me 16 nëntor Dom Simoni do t’i bënte dhe një vizitë urimi Hafiz Sabri Koçit në shtëpinë e tij për këtë gëzim të madh të kryerjes së riteve të para pas 23 vitesh ndalimi të plotë.

Me rënien e komunizmit, do të dukeshin edhe pasojat e vërteta të këtij ndryshimi fatal në jetën e bashkësive fetare. Liria e besimit i gjeti besimet në një gjendje tragjike. Besimet fetare filluan të riorganizohen mbi bazat tradicionale, duke pasur si bërthamë ato pak objekte kulti, që i kishin rezistuar shkatërrimit komunist dhe ata pak klerikë, që i kishin rezistuar terrorit komunist. Praktikisht në përpjekjet e para të gjitha besimet u përpoqën të lidhnin fillin e traditës fetare të ndërprerë. Por shumë shpejt grupet e vogla të klerikëve të mbetur u gjendën në rrethana krejt të ndryshme nga ato të 46 viteve më parë. Për më tepër, nevojat për ringritjen e strukturave të jetës shpirtërore sollën një dinamikë të re në jetën e bashkësive, çka i bëri elitat e vjetra klerikale të ndjeheshin të pafuqishme për përcaktimin e rrjedhave dhe zhvillimeve brenda bashkësive të tyre fetare. Në ndihmë të tyre do të vinin shumë fondacione të huaja, të cilët ndihmuan në rithemelimin e institucioneve fetare, rindërtimin e objekteve të kultit, si dhe një numri të konsiderueshëm institucionesh arsimore, qendrave sociale, shëndetësore, azile, jetimore, etj.

Klerikët myslimanë e të krishterë, u bënë fli të besimit të tyre, besnikë deri në fund ndaj Zotit dhe besimtarëve. Ata ishin gjithashtu të brumosur me dashurinë ndaj besimit e atdheut dhe nuk pranuan asnjë kompromis me regjimin, duke i qëndruar besnikë fesë dhe kombit, për të cilët shpirti i tyre mbeti gjithmonë i lirë.

* Dr. Genti Kruja, Sociolog dhe ekspert i Dialogut Ndërfetar është, gjithashtu, kreu i Departamentit të Shkencave Islame në Universitetin Bedër dhe Sekretar i Përgjithshëm i Këshillit Ndërfetar të Shqipërisë.