Shqiptarët prej vitesh kanë lënë pas qytete të vogla dhe fshatra për t’u vendosur në kryeqytetin, Tiranë, apo për të jetuar jashtë vendit. Disa janë rikthyer, por kjo nuk është një zgjedhje pa sfida.

Nga Bora Bojaj

Shumë të rinj shqiptarë kanë filluar ta konsiderojnë Britaninë si një zgjidhje, por tërheqja e Pukës, në malet e Shqipërisë veriore, rreth 130 kilometra nga kryeqyteti Tirana, ishte tepër e fortë për Sebastian Bushin.

“U largova nga Anglia në vitin 2021 për t’u kthyer në Pukë”, tha specialisti i urgjencave civile. “Kjo është vendlindja ime; familja ime, njerëzit e mi jetojnë këtu”.

Pasi u diplomua në Tiranë, 25-vjeçari Bushi kaloi tetë muaj në Britani si punëtor ndërtimi. Ai e solli ekspertizën e tij në vendin e tij, ku tani vlerëson qëndrueshmërinë e ndërtesave dhe rrugëve ndaj fatkeqësive natyrore.

Dhe Bushi nuk është i vetëm. Ndërsa shpopullimi po shkatërron shumë pjesë rurale të Shqipërisë, njerëzit po kthehen në Pukë dhe ka investime në ndërtimin e shtëpive dhe turizëm, ndërsa autoritetet lokale dhe banorët kërkojnë të fitojnë para në vendndodhjen mahnitëse të qytetit, të rrethuar nga malet. Me liqenin e saj, shtigjet dhe kuzhinën tradicionale veriore shqiptare, Puka ka potencialin të tërheqë turistë gjatë gjithë vitit.

“‘Iluzioni urban’ – ideja e një jete më të mirë dhe më të lehtë në qytet – ka lënë shumë njerëz të zhgënjyer, duke bërë që profesionistë të rinj të kthehen në vendlindjet e tyre pasi u përballën me realitetin e ashpër të qytetit dhe konkurrencën e madhe”, tha profesori i sociologjisë Gëzim Tushi. “Kjo ka krijuar një kthim të ngadaltë.”

Megjithatë, kthime të tilla në shtëpi nuk janë kurrë të lehta. Ata që i shmangen jetës jashtë vendit ose në qytetet e mëdha përballen me mungesë strehimi dhe paga të ulëta, të cilat e bëjnë të vështirë mbajtjen e familjes.

Mungesë doktorësh, strehimi

Elvis Shkjau, infermier, pas diplomimit u rikthye në Pukë. Ashtu si Bushi, ai tha se donte të ishte pranë familjes së tij dhe të jetonte “në vendin që i përket”.

Ndërsa punon në spitalin lokal, Shkjau sheh drejtpërdrejt një nga problemet kryesore që i shtyn njerëzit të largohen.

“Ne nuk kemi mjekë”, tha ai. “Gjëja e parë që duhet të ndryshojë është të kemi mjekë, dhe më pas do të pasojë pjesa tjetër.”

Mungesa e mjekëve është problem në të gjithë Shqipërinë. Profesionistët e shëndetësisë po largohen gjithnjë e më shumë për të mbushur boshllëqet në Evropën Perëndimore, veçanërisht në Gjermani.

Strehimi është një tjetër problem.

Shumë shqiptarë e gjejnë veten të përjashtuar nga qendrat urbane për shkak të një rritje të mprehtë të çmimeve të pasurive të paluajtshme që ekspertët thonë se është nxitur, si kudo në Ballkan, nga pastrimi i parave. Çmimet në Tiranë janë rritur në mënyrë të qëndrueshme që nga viti 2013, por ritmi u rrit në mes të pandemisë COVID-19 në 2020-2021 në një mesatare prej 5.8 për qind në vit, ose me 16 për qind në zonat më prestigjioze të qendrës.

Mes viteve 2017 dhe 2020, çmimi mesatar i një metri katror banimi u rrit me afërsisht 500 euro, por kur shqiptarët kërkojnë alternativa më të lira në fshatra apo qytete të vogla, ka pak disponibilitet qoftë për qira apo për të blerë.

Bushi tha se shumë nga ata që largohen nga Puka priren t’i mbajnë shtëpitë e tyre për vizita verore.

“Ky është një problem real”, tha Bekim Kuçi, një arkitekt në Drejtorinë e Urbanizmit në Bashkinë Pukë.

Në përpjekje për të adresuar këtë çështje, Kuçi tha se bashkia ishte bashkuar me Bankën Italiane Intesa Sanpaolo për të ndërtuar 100 banesa sociale të përballueshme.

Rënie industriale

Për dekada të tëra nën komunizëm, shqiptarëve iu mohua kryesisht e drejta themelore e njeriut për të lëvizur nga një zonë në tjetrën. Por qytetet nuk ishin aq tërheqëse në atë kohë.

Mallakastra, për shembull, një rreth i Fierit në Shqipërinë jugperëndimore, ishte një qendër e lulëzuar bujqësore dhe industriale nën regjimin stalinist të Enver Hoxhës. Ndërsa shumë shqiptarë e kujtojnë qeverisjen e Hoxhës si një kohë privimi, represioni dhe paranoje, Mallakastra po lulëzonte, tha për BIRN një banor vendas, i cili kërkoi të mos i përmendej emri.

“Qendra e Kulturës ishte një pikë e rëndësishme, dhe jo vetëm për filma apo shfaqje. Ajo ishte pothuajse si një qendër qyteti, edhe pse ishim në një fshat.”

Sot Mallakastra po merr fund dhe nuk ka asnjë ofertë kulturore për të cilën mund të flasësh. Fabrikat rreth të cilave u ndërtuan shumë qytete kanë marrë fund. Dikur “centrale të fuqishme ekonomike”, ato janë kthyer në ndryshk, tha Tushi, profesori.

“Shkatërrimi i qyteteve industriale, dikur shtylla kurrizore e ekonomisë sonë, ka luajtur një rol të rëndësishëm në migrimin masiv të popullsisë sonë.”

Që nga tranzicioni i tij në kapitalizëm në vitet 1990, shumë shqiptarë rurale i janë drejtuar kryeqytetit dhe qendrave të tjera urbane. Në vitin 2023, një e treta e popullsisë jetonte në Tiranë, sipas të dhënave të Instat.

Kjo mund të shkaktojë probleme, tha Tushi.

“Mund të ketë probleme sociale midis të ardhurve dhe vendasve”, tha ai për BIRN. “Qytetet nuk mund ta menaxhojnë dot fluksin dhe nuk mund të ofrojnë shërbime publike për të gjithë. Kjo çon në papunësi dhe periferitë shpesh bëhen pika të nxehta të krimit. Njerëzit nga zonat rurale gjithashtu shpesh përpiqen ta transferojnë mënyrën e tyre të jetesës në qytet.”

“E vështirë të krijosh një familje”

Selami Xhepa, profesor i ekonomisë në Universitetin Europian të Tiranës, tha se migrimi brenda vendit është një problem për qytezat dhe qytetet si dhe për zonat rurale.

Qytetet janë të mbipopulluara, ndërsa zonat rurale vuajnë nga një “tkurrje e tregut dhe shërbimeve publike”, tha Xhepa për BIRN, duke thënë se kjo e kishte bërë “pothuajse të pamundur që fshatarët që të ruanin një cilësi të mirë jete”.

“Rënia e numrit të nxënësve ka sjellë mbylljen e shkollave dhe rritjen e kostove të arsimit. E njëjta tendencë vërehet edhe në shërbimet shëndetësore.”

Mungesa e të dhënave të besueshme e bën të vështirë përcaktimin e zonave më të prekura nga emigracioni, tha Xhepa, por tendenca në arsim është spektakolare.

“Shkollat ​​po funksionojnë çdo ditë me nivele minimale të stafit”, tha ai. “Nuk është e pazakontë që shkollat ​​të mbyllen për shkak të mungesës së nxënësve.”

Një pjesë e shkakut ishte përqendrimi gjatë periudhës së tranzicionit në infrastrukturën fizike, në dëm të “infrastrukturës së butë” si arsimi apo kujdesi shëndetësor.

Xhepa tha se autoritetet duhet të marrin në konsideratë të ardhura minimale për familjet që jetojnë në zonat rurale të papopulluara.

“Nëse fermerëve nuk u garantohet se mund të shesin të korrat e tyre dhe u duhet t’i shohin ato të kalben në fusha, kjo nuk do t’i motivojë ata të vazhdojnë të jetojnë në këto zona”, tha ai.

Bashkimi Evropian, të cilit Shqipëria dëshiron t’i bashkohet, është përpjekur të trajtojë varfërinë rurale në Shqipëri duke vënë fonde në dispozicion të fermerëve të vegjël, por projekti IPARD është shoqëruar nga akuzat për korrupsion.

Shqiptarët kanë një shprehje për ta përshkruar këtë – Guri i rëndë peshon në vend të vet, që do të thotë se një gur peshon më shumë në atdheun e tij.

Vladimir Gjonaj, 25-vjeçari specialist finance, u largua nga Tirana, por a do të qëndrojë ai?

“Më ofruan punë në kryeqytet, por u ktheva në vendlindjen time në Pukë për të qenë më pranë familjes”, tha ai, “Mundësitë vijnë e ikin. Në fund të fundit, është një zgjedhje për të përfituar sa më shumë nga ajo që ke.” Por ai e pranon se nuk mund ta imagjinojë të qëndrojë përgjithmonë.

“Do të ishte e vështirë të ndërtosh një familje me pagat aktuale”, tha ai.