Pikëpyetjet e marrëveshjes Rama-Meloni

Marrëveshja e bërë publike në fillim të kësaj jave mes qeverisë italiane dhe asaj shqiptare ishte e papritur edhe për vetë Bashkimin Europian. Ajo u bë e para marrëveshje në Europë, falë së cilës azilkërkuesit që mbërrijnë në një vend, zhvendosen menjëherë në një tjetër.

Meloni dhe Rama mund të kenë punuar për muaj me radhë me të, por marrëveshja ka disa aspekte problematike sa i takon logjistikës, respektimit të së drejtës ndërkombëtare dhe ligjeve europiane e italiane për emigracionin.

Marrëveshja e përmbledhur

Shqipëria do të vërë në dispozicion të Italisë dy zona të territorit të saj për ndërtimin e dy qendrave për emigrantët. Sipas Melonit, strukturat do të ndërtohen dhe menaxhohen nga Italia, me shpenzimet e saj dhe nën juridiksionin e saj. Të dy strukturat do të mund të strehojnë deri në tre mijë persona në të njëjtën kohë. Mes refugjatëve që mbërrijë aty nuk do të ketë të mitur, gra shtatzëna dhe persona të tjerë që konsiderohen të pambrojtur,- tha Meloni. Për rrjedhojë, pas një operacioni në det, anijet italiane duhet të zbarkojnë një pjesë të njerëzve të shpëtuar në Itali – të mitur, gra shtatzëna dhe njerëz të pambrojtur – dhe më pas të sjellin të tjerët në Shqipëri.

Një nga dy strukturat do të ndërtohet pranë portit të Shëngjinit, rreth 70 kilometra në veri të Tiranës, kryeqytetit shqiptar. Procedurat e zbarkimit dhe identifikimit duhet të zhvillohen këtu: në të njëjtën zonë do të ndërtohet edhe një qendër për azilkërkuesit, por aty vetëm disa prej tyre do të kenë mundësi të hyjnë. Në Gjadër, njëzet kilometra më në veri, do të ngrihet një strukturë e cila do të kryejë funksione të ngjashme me ato të Qendrave të Pritjes së Riatdhesimit (CPR). Në këtë qendër të dytë duhet të shkojnë vetëm personat që në pamje të parë duket se nuk i plotësojnë kërkesat për të marrë një formë azili. Nga kjo marrëveshje përfitojnë emigratët e shpëtuar nga autoritetet italiane të përfshira në shpëtimin në det: në thelb rojet bregdetare, policia financiare apo marina. Pra, jo ata që shpëtohen nga OJQ-të (nuk është e qartë pse është bërë ky dallim). Qeveria thotë se dëshiron t’i hapë dy qendrat deri në pranverën e vitit 2024.

Problemet logjistike

Për momentin emigrantët e shpëtuar nga autoritetet italiane zbarkohen në portet italiane më të afërta me Mesdheun qendror, ku ndodh pjesa dërrmuese e misioneve të shpëtimit: mbi të gjitha në atë të Lampeduzës dhe disa porte në Siçili dhe Kalabri. Të detyrosh Rojet Bregdetare dhe Policinë Financiare të zbarkojnë disa persona në Shëngjin do të thotë t’i detyrosh ata të bëjnë një udhëtim të gjatë: nga brigjet jugore të Siçilisë, porti i Shëngjinit është të paktën 700 kilometra larg. Nga Shëngjini, ato do të bëjnë rrugën e kthimit në Mesdheun qendror. Në total po flasim për 3-4 ditë lundrim vajtje-ardhje. Nga Lampedusa udhëtimi është edhe më i gjatë.

Anijet e Rojës Bregdetare dhe Guardia di Finanza që merren me shpëtimin në det janë, pra, varka të vogla të mesme, të papërshtatshme për të bërë udhëtime kaq të gjata. Anijet e marinës do të ishin shumë më të përshtatshme, pasi ato tashmë lëvizin midis Lampeduzës dhe porteve të tjera italiane për të zbrazur periodikisht qendrën e parë të pritjes në Lampeduza. 

Në çdo rast, dërgimi i anijeve italiane në Shqipëri do të nënkuptonte lënien e Mesdheut qendror të pambrojtur: si për operacione të tjera shpëtimi (duke përfshirë edhe varkat me emigrantë) ashtu edhe për të zbrazur qendrën e Lampeduzës, e cila ka një kapacitet prej disa qindra personash dhe në verë është pothuajse gjithmonë e mbipopulluar

Faza tjetër paraqet edhe ndërlikime të ndryshme: për të kryer të gjitha procedurat e nevojshme për zbarkimin dhe shqyrtimin e kërkesave për azil, Italisë do t’i duhet të dërgojë dhjetëra e ndoshta qindra zyrtarë, të cilët gjithashtu do të duhet të bashkëpunojnë shumë ngushtë me autoritetet shqiptare. Duket shumë e vështirë për të ngritur një strukturë të tillë në vetëm pak muaj.

Kundërshtitë me ligjin

Një problem i parë ka të bëjë me procedurën e zbarkimit të vetëm disa personave të shpëtuar në portet italiane – pra atyre në kushte më vulnerabël si të miturit, gratë shtatzëna dhe personat me probleme shëndetësore – dhe dërgimin e të tjerëve diku tjetër.

Në shkurt, Catania TAR shpalli të paligjshëm një vendim të qeverisë Meloni të marrë në një kontekst të ngjashëm. Në nëntor 2022 qeveria vendosi të zbarkojë vetëm njerëzit vulnerabël nga anija Humanity 1 e OJQ-së SOS Humanity. Në bord mbetën 35 persona, të gjithë burra, të konsideruar me shëndet të mirë: Ministri i Brendshëm Matteo Piantedosi i përkufizoi ata si “ngarkesë e mbetur”.

Disa ditë më vonë ata u lëshuan, por ndërkohë SOS Humanity kishte kundërshtuar tashmë dekretin ndërministror që lejonte vetëm disa njerëz të zbrisnin. Në shkurt, Gjykata e Katanias vendosi se dekreti kishte qenë i paligjshëm. Sipas shtojcës 2.1.10 të Konventës së Hamburgut për shpëtimin në det, e cila është në fuqi që nga viti 1979 dhe është firmosur nga Italia, njerëzit në vështirësi në det duhet të shpëtohen dhe të dërgohen në një port të sigurt “pa marrë parasysh kombësinë ose statusin e tyre, personin dhe as rrethanat në të cilat ai është gjendur”. Duke cituar këtë rregull, Gjykata vendosi se “ndër detyrimet ndërkombëtare që ka marrë përsipër Italia është ajo e dhënies së ndihmës për çdo anije që rrezikon të mbytet, pa mundësi dallimi, siç sanksionohet me dekret ministror të zbatuar në këtë rrethanë, në bazë të kushteve shëndetësore”.

Me pak fjalë, nëse qeveria do të vendoste ta bënte strukturore procedurën selektive të zbritjes së emigrantëve, bazuar në kushtet shëndetësore dhe profilin e tyre, ajo do të ekspozohej ndaj apelimeve dhe anulimeve, siç ka ndodhur tashmë në rastin e Katanias.

Edhe vendimi për dërgimin e anijeve italiane në një port kaq të largët mund të shkelë rregulla të ndryshme të së drejtës ndërkombëtare që rregullojnë shpëtimin në det dhe kërkojnë që ai të përfundojë në kohën më të shkurtër të mundshme: Shëngjini është shumë larg nga Mesdheu qendror dhe do të ishte e vështirë të demonstrohej se është porti më i afërt dhe më i përshtatshëm i sigurt për një operacion të tillë. Edhe fakti që udhëtimi drejt Shqipërisë mund të zgjasë deri në dy ditë, për njerëzit e traumatizuar në bord dhe tashmë në kushte jashtëzakonisht të pasigurta, mund të përfaqësojë trajtim çnjerëzor dhe degradues: i ndaluar shprehimisht nga neni 3 i Konventës Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut. (GJEDNJ).

Sapo të mbërrijnë në Shqipëri, ata do të përballen me një sërë problemesh që rrjedhin nga kushti pothuajse unik për të pasur një qendër italiane, nën juridiksionin italian brenda një shteti tjetër, i cili, për më tepër, nuk është pjesë e Bashkimit Evropian.

“Mundësia e parashikimit të një aplikimi ekstraterritorial është komplekse dhe do t’i mbajë të angazhuar specialistët për një kohë të gjatë,” citohet nga IlPost Maurizio Veglio, avokat i Shoqatës për Studime Ligjore mbi Imigracionin (Asgi). “Mbetet për t’u parë se çfarë duhet të bëjë autoriteti shqiptar për të siguruar që një territor nën juridiksionin e tij të shpronësohet dhe t’i nënshtrohet rregulloreve italiane dhe të BE-së, ndaj të cilave Shqipëria nuk ka kufizime.

Në fakt, nuk ka asnjë precedent për një situatë të ngjashme. Qeveria italiane është shumë këmbëngulëse për faktin se brenda qendrave shqiptare juridiksioni do të jetë italian dhe se kërkesat për azil do të vlerësohen nga komisionet italiane sipas ligjeve italiane dhe europiane.

Kjo këmbëngulje sugjeron që Italia nuk dëshiron të gjendet në të njëjtën situatë si Britania e Madhe, e cila prej muajsh është përpjekur të transferojë menaxhimin e disa azilkërkuesve që mbërrijnë në brigjet e saj në Ruanda: megjithatë, deri më tani, Gjykata Evropiane e të Drejtave të Njeriut, e cila ende ka juridiksion mbi Mbretërinë e Bashkuar si pjesë e GJEDNJ, ka anuluar gjithmonë transferimet e azilkërkuesve. Ndër të tjera, Gjykata kritikon qeverinë britanike për faktin se azilkërkuesit e transferuar në Ruandë duhet të kërkojnë azil në Ruandë, bazuar në ligjet e Ruandës: në fakt, Mbretëria e Bashkuar do të kryente një refuzim pa dallim të tyre, të ndaluar nga dispozita të ndryshme të së drejtës ndërkombëtare duke përfshirë nenin 33 të Konventës në lidhje me Statusin e Refugjatëve të nënshkruar në Gjenevë në vitin 1951 dhe Protokollin 4 që plotëson KEDNJ, i cili hyri në fuqi në 1968.

​Për momentin, megjithatë, nuk është e qartë se ku do të përfundojnë kompetencat e Italisë dhe ku do të fillojnë ato të Shqipërisë: për shembull për mbikëqyrjen e qendrës. Meloni tha se autoritetet shqiptare do të patrullojnë jashtë qendrës, ndërsa brenda, siguria do të garantohet nga autoritetet italiane. Por nuk është e vështirë të imagjinohet një mbivendosje e të dyjave dhe kjo duhet të përcaktohet herë pas here. Mund të ketë edhe raste të problemeve me rendin publik. P.sh., një emigrant i arrestuar duhet të paraqitet para një gjyqtari italian apo shqiptar?

Po aq problematike duken edhe disa aspekte të tjera të procedurës të përmbledhura nga Meloni.

Meloni pretendon se pasi të kenë zbarkuar në Shqipëri, azilkërkuesit që vijnë nga vende të konsideruara “të sigurta” duhet të përfundojnë në qendra speciale, ku kërkesa e tyre shqyrtohet me një “procedurë të përshpejtuar” të paidentifikuar brenda një muaji. Përkufizimi i një vendi “të sigurt” gjendet në një direktivë evropiane të vitit 2013: sot Ministria e Brendshme italiane konsideron 16 vende “të sigurta“, lista përditësohet periodikisht

Kjo pikë e marrëveshjes vjen pas një dekreti zbatues të miratuar nga qeveria në shtator, si pjesë e “dekretit Cutro” më të gjerë. Sipas dekretit Cutro, emigrantët që vijnë nga vende “të sigurta” nuk duhet të ndjekin të njëjtën rrugë si gjithë të tjerët, pasi ka shumë gjasa që kërkesa e tyre për azil të refuzohet. Pasi të identifikohen, ata nuk duhet të përfshihen në sistemin normal të pritjes, por të transferohen në “Qendrat për procedurat e përshpejtuara kufitare” në gjendje ndalimi administrativ, në pritje të përgjigjes për kërkesën e tyre për azil. Nëse kërkesa pranohet, migranti transferohet në një qendër pritjeje; nëse refuzohet, fillon procedura e dëbimit dhe riatdhesimit

Ky proces paraqet shumë pika të diskutueshme të gjykuara si antikushtetuese. Disa javë më parë, Fulco Lanchester, profesor emeritus i Të Drejtës Kushtetuese italiane dhe asaj të Krahasuar në Universitetin “Sapienza”, i tha Corriere della Sera se:

thjesht origjina e një vendi të sigurt nuk mund ta përjashtojë automatikisht një person nga kërkesa për azil të zakonshëm”, bazuar në nenin 10 të Kushtetutës, i cili mbron të drejtën e kujtdo për ta paraqitur një kërkesë të tillë pasi të ketë hyrë në territorin italian

 Lanchester shtoi se edhe ndalimi administrativ në qendrat e reja do të ishte antikushtetues, sepse neni 13 “nuk lejon asnjë formë ndalimi, inspektimi apo kontrolli personal, as asnjë kufizim tjetër i lirisë personale, përveç me akt të arsyetuar të autoritetit gjyqësor”.

Me fjalë të tjera: duket e vështirë të parashikohet një mekanizëm automatik ku kërkesat për azil nga njerëzit që vijnë nga një “vend i sigurt” shqyrtohen në një procedurë tjetër dhe personat që i paraqesin ato ndalohen pa vendimin përkatës të një gjyqtari. Në Shqipëri si në Itali, qendrat e parashikuara nga dekreti Cutro nuk janë ende funksionale, ndaj gjykatat nuk kanë vendosur ende për legjitimitetin e tyre. Nuk dihet as se çfarë do të ndodhë me azilkërkuesit, kërkesat e të cilëve refuzohen: a do të zbatohen marrëveshjet e riatdhesimit të bëra nga qeveria italiane apo ajo shqiptare? Dhe personat që do të lirohen për shkak të vështirësive të njohura në kryerjen e riatdhesimeve do të transferohen në Itali apo do të qëndrojnë në Shqipëri?

Situata e parashikuar nga marrëveshja mes qeverisë italiane dhe asaj shqiptare është aq komplekse sa nuk parashikohej as në një dokument të brendshëm të Komisionit Evropian, të hartuar në vitin 2018, ku hipotezoheshin disa marrëveshje për shpëtimin e njerëzve në det dhe zbarkimin e tyre në vende jashtë Bashkimit Evropian. Një zëdhënës i Komisionit Evropian i tha “La Stampa” të hënën se nuk kishte marrë ende “informacion të detajuar” mbi marrëveshjen midis Italisë dhe Shqipërisë. “Ne e dimë se kjo marrëveshje operacionale duhet ende të përkthehet në ligj dhe të zbatohet më tej”, shtoi zëdhënësi, duke lënë të kuptohet se përpara se të gjykojë, Komisioni do të presë versionin përfundimtar të tekstit, i cili, veçse nëse ka surpriza, duhet të kalojë përmes Parlamentit italian.