Giorgio Parisi: Më shumë sesa inteligjenca artificiale më shqetësojnë lobet në industrinë e farmaceutikës

Giorgio Parisi është teoricien i fizikës, kërkimi i të cilit është fokusuar në teorinë kuantike të fushës, mekanikën statistikore dhe sistemet komplekse. Për zbulimet në këtë të fundit, ai ka fituar Nobelin e Fizikës në vitin 2021.

Në një intervistë për italianen “La Stampa”, Parisi thotë se lobingjet e industrisë farmaceutike janë kërcënim më i madh për shoqërinë moderne sesa inteligjenca artificiale.

Ai ndalet te çështja e klimës dhe të panjohurat që rezervon e ardhmja, ndërsa e vë theksin te rëndësia e opinioneve të shkencëtarëve, larg ndikimit të politikës.

Parisi është intervistuar në nisje të takimit “Fizikë: çfarë mbetet për t’u zbuluar”, një diskutim publik i mbajtur më 23 maj në Trieste mes tij dhe shkencëtarit amerikan, David Gross, fitues i Nobelit të Fizikës në vitin 2004.

Profesor Parisi, çfarë mbetet për t’u zbuluar? Shumë apo pak?

Parashikime mund të bëhen, por gjërat ndryshojnë shpejt dhe plotësisht. Mendoni për rastin e identifikimit të valëve gravitacionale: ato na bënë të kuptojmë se ka një sasi shumë më të madhe të vrimave të zeza nga sa mendonim dhe, për këtë arsye, ne kemi mundësinë të zbulojmë shumë nga karakteristikat e tyre. Prandaj, çdo zbulim i ri na sjell ide të reja. Megjithatë mund të themi me arsye se cilat janë gjërat që nuk i kuptojmë. Ato janë shumë. Dhe do të rriten me kalimin e kohës.

Në një listë ideale të gjërave që nuk i kuptojmë, cilat janë zbulimet që do të dëshironit të privilegjoni?

Unë do të thoja se ato janë të lidhura me tre lloje problemesh: pafundësisht të mëdha, pafundësisht të vogla dhe pafundësisht komplekse.

Le ta fillojmë nga e para.

Ne duhet të kuptojmë strukturën e Universit në një shkallë të gjerë dhe t’i afrohemi gjithnjë e më shumë kohërave afër Big Bengut. Sot ekzistojnë dy përllogaritje të ndryshme për zgjerimin e kozmosit, bazuar në diferencat prej rreth 10%. Nuk është e parëndësishme: mund të ketë një problem matjeje eksperimentale, një hipotezë të gabuar në interpretimin e të dhënave ose një çështje më të thellë. E kam fjalën për një shembull historik.

Cilin?

Orbita e Mërkurit: ne e dimë që elipsi i tij deformohet pak dhe për rreth një shekull njerëzit e kanë pyetur veten për arsyen, derisa Ajnshtajni e shpjegoi atë me Relativitetin.

Po gjërat pafundësisht të vogla?

Teoria që kemi përshkruan mjaft mirë dukuritë që ndodhin në distanca pafundësisht më të vogla se rrezja e protonit. Por, në të njëjtën kohë, zbulon kërcitje të vogla dhe ka aspekte që nuk arrijmë t’i kuptojmë. Për më tepër, teoria nuk është aspak elegante. Të kujtohet sërish Ajnshtajni dhe një farë ambivalence: ai tha se eleganca u lihet rrobaqepësve, por më pas shtoi se teoria e relativitetit ishte aq elegante sa nuk mund të mos ishte e vërtetë.

Pafundësisht të mëdha dhe pafundësisht të vogla, cilat janë marrëdhëniet mes këtyre të dyjave?

Në fakt, të dyja këto përfundojnë duke u takuar. Nga njëra anë, Universi në shkallë të gjerë dominohet nga graviteti. Nga ana tjetër, nëse eksperimentojmë në një dhomë dhe përplasim dy topa bilardoje, është e vërtetë që ata tërheqin njëri-tjetrin, por forca e tërheqjes është krejtësisht e papërfillshme. Sidoqoftë, kur zbresim në distancat e një miliard e rrezes së protonit, ndërveprimi gravitacional është përsëri shumë i fortë. Problemi është se ne nuk e dimë se si funksionon graviteti kuantik: ka teori të  ndryshme dhe kaq shumë përparim. Është një punë jashtëzakonisht e vështirë dhe më kujton një përvojë në det.

Na tregoni për të…

Pashë një gur përpara meje dhe mendova se mund ta arrija lehtësisht. Por sado që notoja, ai mbetej larg. Dhe në një moment hoqa dorë. E njëjta gjë vlen edhe për teorinë e gravitetit kuantik. Sado larg të shkoni, qëllimi duket se qëndron larg. Pastaj, papritur, gjithçka mund të ndryshojë. Kush e di… vitin e ardhshëm dikush mund të bashkojë pjesët e mozaikut. Kjo është ajo që ndodhi në historinë e fizikës: që kur filluam të flasim për fizikën kuantike me Planck, në fillim të shekullit të njëzetë, kishte kaq shumë teori që nuk ishin plotësisht të qëndrueshme, pastaj, në një kohë shumë të shkurtër, Heisenberg, Shrëdingeri dhe Diraku u dhanë përgjigje pyetjeve që ishin ngritur për një çerek shekulli. Duke i grumbulluar këto, arrijmë te zgjidhja: pak a shumë si ajo që ndodhi me deshifrimin e gjuhëve të lashta.

Dhe arrijmë te gjërat pafundësisht komplekse.

Çështja është se ne kemi sisteme të përbëra nga objekte elementare në të cilat mënyra si sillet e tëra është shumë e ndryshme nga ajo sesi sillen element të veçantë të saj. Një shembull është neuroni: ne e njohim mjaft mirë dhe megjithatë funksionimi i trurit është një proces krejtësisht i ndryshëm. Ose le të mendojmë për ekosistemet: ato përbëhen nga shumë pjesë dhe e tëra mund të ndryshojë shumë shpejt ose edhe të shkojë në kolaps.

Kompleksiteti është një nga fushat për të cilat keni fituar Nobelin: a ka ndonjë problem që dëshironi ta zgjidhni?

Do të ndalem në një pyetje që duket e parëndësishme, por nuk është: zhubrosja e një flete letre. Është një eksperiment që çdokush mund ta bëjë në shtëpi: madhësia e topit të letrës që formohet ndryshon sipas madhësisë së fletës së letrës, por mënyrat në të cilat vetë letra paloset dhe deformohet aktualisht nuk shpjegohen nga asnjë teori. Mund të bëjmë simulime kompjuterike, por na mungon aparati teorik.

Flasim për kompleksitet dhe mendojmë për klimën dhe ngjarjet ekstreme: a është kështu?

Me klimën kemi ende shumë për të mësuar. Një aspekt është aftësia e oqeaneve për të thithur CO2 që prodhojmë: vetëm rreth gjysma përfundon në atmosferë, ndërsa pjesa tjetër kapet nga detet. Nuk është një fenomen i thjeshtë apo uniform dhe nuk e dimë nëse do të vazhdojë kështu në 10 apo 50 vitet e ardhshme apo do të arrijë një pikë ngopjeje, përtej së cilës gjithçka do të ndalet. Acidifikimi i oqeanit aktualisht është fat i keq për peshqit dhe fat i mirë për ne njerëzit, por nuk është aspak e qartë se sa do të vazhdojë kjo.

Flisni për zbulimet. Sipas jush, çfarë është krijimtaria shkencore?

Është aftësia për të krijuar lidhje të reja midis gjërave që nuk mund t’i kuptoni. Në matematikë, struktura të ndryshme janë të lidhura dhe supozohet se mund të vendosen marrëdhënie të thella. Me fjalë të tjera, të jesh krijues nga pikëpamja shkencore do të thotë ta shikosh botën me syze të ndryshme dhe po i referohem edhe botës fizike edhe asaj biologjike. Kur bëjmë shkencë, fokusohemi në një element, ose në disa, duke zgjedhur me kujdes nga shumë që ekzistojnë. Po mendoj rastin e Galileos dhe eksperimentin e famshëm të Kullës së Pizës. Ai zgjodhi një top druri dhe një top plumbi për të përpunuar teorinë e trupave që bien. Nëse, nga ana tjetër, ai do të kishte marrë një fletë të vërtetë dhe një metal, fërkimi i ajrit do t’i kishte deformuar rezultatet. Ose mendoni për Njutonin. Para tij, orbitat e planetëve ishin të fiksuara, siç kishte teorizuar Kepleri. Sipas tij, në vend të kësaj, është gravitacioni që e mban të lidhur të gjithë Sistemin Diellor.

Dhe si ndryshon shkenca?

Sigurisht që ndryshon. Merrni biologjinë: në të kaluarën ajo ishte kryesisht përshkruese dhe klasifikuese, ndërsa sot ka një pjesë të madhe të bioinformatikës. Ne lexojmë ADN-në e organizmave të gjallë dhe çdo gjenom është shumë i gjatë. Për të shkruar atë të çdo qenieje njerëzore do të duheshin mijëra vëllime. Prandaj, masa e të dhënave është e madhe dhe aftësia për t’i trajtuar dhe menaxhuar të gjitha ato hyn në fushën e veprimit të shumë disiplinave të ndryshme.

Pra, a shndërrohet shkenca në një sistem të vërtetë kompleks?

Sot ajo përfaqësohet nga aktiviteti i miliona njerëzve dhe secili prej këtyre shkencëtarëve po lëviz në drejtime që nuk janë të parashikueshme. Nga ana tjetër, ka ndryshuar edhe mënyra si punohet: punimet me një firmë, tipike të fillimit të shekullit të njëzetë, janë gjithnjë e më të rralla dhe i kanë lënë vendin bashkëpunimeve të mëdha ndërkombëtare. Është gjithashtu një ndryshim sociologjik në bazë të të cilit ka një kërkesë për aftësi gjithnjë e më të larmishme dhe komplekse. Ky është rasti, ndër të tjera, i fizikës ose astronomisë me energji të lartë. Djemtë e Via Panisperna, të udhëhequr nga Enrico Fermi në vitet 1930, bënë histori në atë kohë.

Ndërkohë, kërkimi shkencor dominohet gjithnjë e më shumë nga gjigantët e Big Tech, nga Inteligjenca Artificiale te ilaçet: a ju shqetëson ky trend?

Unë shoh një ndarje mes privatit dhe publikut. Më shumë se për inteligjencën artificiale, jam i shqetësuar për kërkimin e barnave të reja. Pas identifikimit dhe testeve të para, strukturat publike përgjithësisht nuk kanë burime të mjaftueshme për validim, ndërsa industritë private veprojnë me kriteret e tyre. Dhe kështu ndodh shpesh që barnat për sëmundje të rralla të mos testohen, prodhohen dhe për këtë arsye as nuk shiten. Hulumtimet mbi antibiotikët e rinj, nga ana tjetër, janë duke u dobësuar: një super-antibiotik i ri, nëse do të ishte në treg, do të përdorej vetëm si mjeti i fundit për të shmangur rastet e reja të rezistencës dhe vetëm në afat të gjatë mund të përdoret më gjerësisht. Ky lloj medikamenti, pra, nuk është në prioritetet e kompanive farmaceutike, sepse konsiderohet si jofitimprurës.

Shkencëtarët po bëhen gjithnjë e më shumë “figura publike”: sa ka ndikuar tek ju çështja Rovelli?

Unë mendoj se shkencëtarët, si të gjithë qytetarët, duhet të shprehin mendimet e tyre. Nënkuptohet se, kur shprehin opinione politike, ata nuk janë më të besueshëm se të tjerët dhe nuk flasin ex cathedra. Sigurisht, megjithatë, ata nuk mund të heshtin. Megjithatë, është e rëndësishme të theksohet se shkenca moderne ka lejuar përparim të jashtëzakonshëm, madje edhe në sferën ushtarake, dhe ndërtimi i bombës atomike bie menjëherë në sy: që nga ai moment, shkencëtarët filluan të ndiejnë përgjegjësinë e tyre kolektive, dhe për këtë arsye duhet të diskutohen çështjet që lidhen me vetë Bombën. Ajnshtajni e bëri këtë në vitin 1955 me manifestin Ajnshtajn-Rasell: është një traditë që zgjat prej shtatëdhjetë vjetësh, me shkencëtarë të ndryshëm që shprehin opinionin e tyre për këtë çështje. Nga ana tjetër, ka një aspekt për të cilin të gjithë bien dakord sot: të gjithë kanë frikë se lufta në Ukrainë mund të çojë në një luftë atomike. Ky ndoshta do të ishte fundi i qytetërimit në hemisferën veriore.