Rrugëtimi i djaloshit nga Dukagjini drejt letrave … Shkollimi në shkollat jezuite, arratisja në Beograd, Romë, Munih dhe dashuritë …
Ndërsa treni ecte drejt Munihut, burri në portretin e të cilit dalloheshin syzet e mëdha, vijonte të shfletonte gazetat që kishin ardhur nga larg. Propaganda komuniste në “Drita”, “Zëri i Popullit”, apo “Bashkimi” nuk i linte shumë shpresa për ndryshim. Por me intuitën e një intelektuali që di të lexojë shenjat e kohës, ai besonte se ndryshimi do të vinte. Mbrëmjeve kur Erika (gruaja e tij gjermane) i sillte filxhanin e çajit në tryezën e punës, ai i tregonte gjithçka që kishte lexuar, e me një pasion që rrëmbehej nga malli, i thoshte se një ditë do të mund të vizitojnë Shkodrën, Tiranën.
Vajza me flokët e verdha do t’i rrëmbente zemrën që kur e pa për herë të parë. Ishin njohur në një festë diplome. Ajo kishte shkuar aty e ftuar nga shoqja që diplomohej, ai, si profesori që e kishte ndihmuar. Ishin ulur pranë njëri-tjetrit. Në fillim ajo pat kujtuar se ishte student dhe pse flokët e zinj kishin filluar pak t’i zbardheshin. Nga gjuha do të kuptonte se nuk ishte gjerman. Në fund të festës, pas mesnate mezi begenisi ta shpinte në shtëpinë e saj, megjithëse kishte automjet. Por nuk harroi t’i merrte adresën.
Ishte maj kur ai i telefonoi për t’u takuar sërish. Në tavolinën e një bari të thjeshtë ku ishin ulur, biseduan gjatë për letërsinë. Ajo i foli për Holderlinin, për poetin e saj më të dashur, por tepër të vështirë dhe Rilken. Ajo ende nuk e dinte se kush ishte. Diskutuan për poezinë, por nuk i tregoi se ishte poet. Nuk fliste shumë, por nga ato që thoshte, Erika magjepsej …
Kështu nisi historia e dashurisë mes Martin Camajt dhe Erikës. Më pas gjithë historitë e dashurisë duket se zhvillohen njësoj, veshur me aureolën e pritjes, sfidat e bashkëjetesës dhe mungesën torturuese kur dikush vendos të largohet i pari. Ashtu siç ndodhi me Martinin.
Në historinë e letërsisë shqipe, Martin Camaj është ndoshta një nga poetët që dhe jetën e pati si në vargje. Në një histori letërsie si e jona, ku mungon aq shumë vaniteti, ai na e pasuron tani me kujtimet e lëna pas në ditarë e letra. Gra që takoi e që lanë gjurmë në jetën e tij, rishfaqen përmes rreshtave e vargjeve që ai u shkroi.
I lindur në “një vis të egër, ku s’ka shkelë kurrë kamba e kalit, kaq i thyeshëm është ky vend”, ashtu siç e përshkruante vetë vendlindjen, Telumin e Dukagjinit, ai nuk u largua kurrë figurativisht prej saj. Camaj i përket një brezi poetësh që u formuan në shkollat jezuite. Profesori i tij ishte At’ Giuseppe Valentini, me të cilin do të vijonte të mbante lidhje deri vonë. Më 1946-n, me mbylljen e institucioneve fetare në Shkodër, ai ndërpret studimet për të themeluar në Prekal shkollën ku do të jepte mësim deri më 1948-n.
Arratisja në Jugosllavi vetëm pak vite pas mbarimit të luftës dhe hyrjes së komunizmit në vend, do të ndryshonte përgjithmonë rrjedhën e jetës së Martin Camajt. Në Beograd ai regjistrohet në Fakultetin e Filologjisë, kryesisht në degën e Gjuhës e Letërsisë Italiane. Kjo zgjedhje duket se nuk është bërë e rastësishme nga djaloshi shqiptar, i rritur nën edukimin e fretërve që vinin nga shkollat italiane. Nga Beogradi ai e shihte Italinë si stacionin e radhës për të ndërtuar jetën.
Një mik i hershëm i tij, me të cilin ruante letërkëmbimet, duket se po i përgatiste pritjen. Ai ishte Ernest Koliqi, ish-ministër nën qeverinë Vërlaci nën pushtimin italian. Por kishte diçka që e bënte të vështirë ikjen e Camajt nga Beogradi. Ajo ishte Nina Bogdanović, e lindur në vitin 1924 në Beograd, në familjen e Dobroslavit dhe Dragës. “Më kujtohet çasti kur për herë të parë pashë sytë e tu. Më ke vështrue me shumë vëmendje, me një shikim hetues dhe në atë shikim tandin kishte edhe mosbesim dhe shumë mbyllje në vetvete, – e më vjen keq me e pranue, – por kishte edhe pak ironi. Kjo e fundit sigurisht si pasqyrim i mendimit tand të deriatëhershëm për gratë e ndoshta edhe si mbrojtje e përgatitun qysh ma përpara. A i kam ra në të? Ai çast kaloi në terracën e kësaj vile. Prandaj edhe e vizatova. Por edhe që të shohish këto dy dritare dhe të kujtohesh për atë vajzën të cilën nuk dëshiroje me e dashunue”, i shkruante ajo në një letër. Janë dhjetëra letra që dëshmojnë një dashuri të madhe mes tyre. E teksa jetonte këtë dashuri, presioni komunist mbi të vazhdonte të rritej. Ikja drejt Italisë tashmë ishte e pashmangshme. Qyteti i njohur i letrave, do të hapë para Camajt dimensione të reja. Ai regjistrohet në Fakultetin e Letërsisë dhe Filozofisë dhe merr mësime nga Giussepe Ungaretti … Nën udhëheqjen e Koliqit, më 15 mars 1960, mbron me vlerësime maksimale pranë Universitetit të Romës, tezën e doktoraturës mbi “Mesharin” e Gjon Buzukut. Raporti i tij me Ninën, e cila shumë shpejt iu bashkua rrugëve të Romës, nuk do të qe i lehtë, për shkak të sëmundjes së saj. Me zhvendosjen në Munih më 1960-n, lidhja e tyre do të vijojë të dobësohet. Ajo do ta ndjekë në Gjermani për gati 8 vite për t’u kthyer sërish më pas në Itali ku vendosi të ndante jetën profesionale pas ndarjes me të. Prania e Ninës ndjehet pothuajse në gjithë krijimtarinë e Camajt deri në vitet ‘70, e më pas. Në vëllimin poetik “Kanga e vërrinit”, 1954, ai ka lënë këtë kushtrim për të “Dhimbës s’ême, Ninës. Martin”. Camaj nuk pati fëmijë as nga martesa e mëvonshme me Erikën. Në historinë tonë letrare figura e tij do të jetë gjithnjë e veshur me një aureolë që do të shkëlqejë nga vargjet e dashurisë që la pas. Por kontributi i Camajt, dhe pse në mërgim, është dhe në elaborimin e një shqipeje, përmasat e së cilës zgjeroheshin dhe pse pjesa më e madhe e saj ishte nën kostumin zyrtar.
Dimensioni i vërtetë i këtij personaliteti vazhdon të jetë jo i plotë dhe pse këto vite ka pasur botime e njohje të reja me veprën e Camajt.
Çdo rilexim i Camajt ta jep këtë ndjesi, si zbulim i një horizonti që të çon gjithnjë në shtigje të reja, po aq të bukura e të panjohura, si vetë jeta e tij …/ Gazeta Liberale
