Femra në Kanunin e Lekë Dukagjinit

Kanuni i Lekë Dukagjinit është një nga thesaret më të çmuara të kulturës shqiptare. I hartuar në kohën e Skënderbeut, ai rrëfen rregullat e atëhershme të jetesës dhe ligjet që përdoreshin për rregullimin e shoqërisë shqiptare. Ç’thotë Lekë Dukagjini për një nga momentet më të rëndësishme të jetës, siç është martesa? Cili ishte roli i gruas dhe i burrit, të përcaktuar me kanun? Këto dhe pyetje të tjera jepen në këtë material,  duke na dhuruar legjislacionin e administrimit të shoqërisë së atëhershme. Ka shumë diskutime ndër studiues dhe njerëz të thjeshtë,  nëse Lekë Dukagjini e shihte gruan të nënshtruar. Lekë Dukagjini thotë: Gruaja duhet me i rrogue pa zhibla burrit, me i ndejtë nën sundim, m’u përgjigj detyrve të kunorës. Thënie që nuk tregojnë gjë tjetër veç pozitën e nënshtruar të gruas në shoqërinë e atëhershme. Ja ç’shkruhet:

M A R T E S A

Percaktimi e mëndyrët e Martesës.

M’u martue më kanun do’me thanë m’u ba shpi, me i a shtue shpis nji rob ma teper, sa per

krah të punve, sa per të shtuem të fmive.

Mëndyrat e Martesës.

1. a) Martesa me kunorë, e pelqyeme kah Feja e kanuja e Lekës

2. b) Gruja e mbajtne mbi kunorë, kundra Fejet e kanujet të Lekës;

3. c) Gruja e vajza e grabitme, e jasht-zakonshme kah Feja e kanuja;

4. d) Martesa me provë kundra Fejet e kanuiet.

Tagri i djalit.

‘’Djali ka tager me mendue per martes të vet, po s’pat prind’’.

Djali sa të ket prind s’ka tager :

1. a) me mendue per martesë të vet;

2. b) me shenjue shkuesin

3. c) m’u perzie në fejesë të vet;

4. d) as në shej, as në petka, as në këpucë, e as në të prem fejet.

Tagri vajzës.

Vajza, edhe në mos pasët prindt, ajo s’ka tager me mendue per Martes të vet, tagri asht në

dorë të vllazenve a të kusherijve.

Vajza s‘ka tager:

1. a) me zgjedhë fatin e vet; do të shkojë per ate, per të cilin t’a fejojn;

2. b) m’u perzie në shkuesi as në fejesë;

3. c) as në këpucë as në petka.

Detyrët e burrit e të grues.

 Detyrët e burrit ndaj gruen.

Burri a’në detyrë:

1. a) me u perkujdesë per veshë e mathë e per gjithshka të lyprt per me mbajtë jeten;

2. b) me ruejtë nderen e grues e mos me e lanë me u ankue per kurrnji nevojë.

Detyrët e grues ndaj burrin.

Grueja a’në detyrë:

1. a) me i a ruejtë nderen burrit;

2. b) me i rrogue pa zhibla;

3. c) me i ndejë nen sundim;

4. d) m’u pergjegjë detyrve të kunorës;

5. e) me rritë e me mkambë fmin me nderë;

6. f) me i ndejë gadi me të veshmen e të mathmen (kah e qepmja);

7. g) mos me iu perzie në fejes të të bijve e të të bijave.

Tagri i burrit të vejë.

Burri i vejë, po s’pat prind, ka tager me folë vetë per martesë të vet, (porse burri i Malevet të

Shqypnisë s’e ban ket punë, edhe në dijtë se do t’jesë pa u martue; dokja asht me qitë nji tjeter

qi të flasë per te perkah martesa).

Tagri i grues së vejë.

‘’Grueja e vejë flet vetë. – Grueja e vejë i kthen krushqit m’udhë’’.

Grueja e vejë ka tager:

1. a) me folë vetë kah martesa;

2. b) me zgjidhë per fat ate, qi t’i pelqejë per sy;

3. c) me da me gisht shkuesin, qi t’ia biej shejin.

 Të ndaluemt e martesës në Kanun.

Në fejesë varzash do të shikjohet:

1. a) Të mos jetë gjak e gjini;

2. b) Të mos jetë të njij fisit;

3. c) Të mos të jetë mesë fisit të djalit, qi do me e nxanë;

4. d) Të mos të jetë grueja e lshume;

5. e) Të mos të ketë kumari:

1) në të peshuem në derë të Kishës;

2) në kunorë;

3) në të marrun të flokvet;

4) të mos të jetë vllaznue me gjak të pim.

Kanuja s’e ban fejesen e martesen, kur të ndermjetson ndalimet e naltpermenduna, edhe në

katerqind breza me kenë (me gabue kush kundra këtyne ndalimeve, fisi i vet e giobitë, e qillon

qi edhe shpin i a djegë).

Në fejesë të lirë asht kanu qi të shkoje shkuesi e i ati – a i vllaj – i djalit te prindja e vajzës, per

me çue shejin në natë të dame.

Të himit n’anë, shkuesi do të perpushë zjarmin, para se të lypë vajzen; si t’a perpush zjarmin,

flet. Si të ketë hanger darkë, i ati i dhandrrit do t’i apë shkuesit në dorë si paret, si shejin.

Shkuesi si të njehë paret më qethit, do të çohet më kambë, e lshon në dorë të t’et të vajzes si

paret, si shejin.

“ Nuse pa shkuesi s’bahet”.

Vajza e grabitne a e hikne, me gjetë burrë, nuk mund të stoliset si nuse; do të shkojë vajzënisht

– me petka vajzënijet – per arsye, qi u muer e shkoi jasht kanujet pa shkues.

Vajza nen unazë nuk ka tager me lshue djalin.

Vajza e xanun nuk mundet me e lshue djalin edhe në mos e pasët per sy.

Po s’ndegjoi vajza me shkue m’at fat, qi e ka xanë, e edhe prindja i perkrahen së bis, kjo

s’mund të martohet ma per të gjallët e dhandrrit me tjeterkend.

Prindja e vajzës janë detyrë me i a kthye shpis së dhandrrit mje në ma të mbramin dysh, qi kan

la per at vajzë.

Sheji e dhetë grosht e kanus, qi i janë çue vajzës kur u xu, do të jesin n’arkë të sajë deri diten e

dekës së dhandrrit; e të dije si vajza, si djali, si prindja se aj dhandrrit; e të dije si vajza, si

djali, si prindja se aj shej s’i len me luejtë.

Kah kanuja, vajza jet e lidhun, e veç me leje të dhandrrit qi e pat xanë e per në hjekët dorë ky,

se s’mund të martohet, e s’a’kanun qi të shkojë tjeterkush me e lypë, si të dijë se gjindet e

pengueme.

Edhe po e muer tjeter grue dhandrri vajza e xanun prej tij jet e lidhun se e lidhun.

Me dekë të dhandrrit, kanuja e liron vajzen, e, po desht, mundet të martohet per arsye qi “me

dekë të dhandrrit, sheji xehet i hupun”.

Po s’nigioi vajza me shkue m’at fat, qi e pat xanë, edhe me perdhuni do t’ia apin atij, qi e ka

xanë me “Fishek më shinë”; e per n’i raftë per sy vajza tue hikun, ky e vret me fishek të

prindës së saj, e gjaku i vajzës shkon hupës, per arsye qi me fishek të tyne e vrau.